Mai Hắc Đế (670 – 723), tên thật là Mai Thúc Loan, là vị vua người Việt thời Bắc thuộc, anh hùng dân tộc, người lãnh đạo cuộc khởi nghĩa chống lại sự chiếm đóng của nhà Đường ở Việt Nam vào đầu thế kỉ thứ 8.
Quê ở Mai Phụ (gò họ Mai), tên Nôm là Kẻ Mỏm, một làng chuyên làm muối ở ven biển phía Nam châu Hoan nay thuộc huyện Thạch Hà (Hà Tĩnh). Ông theo họ mẹ, lên sinh sống với mẹ ở Ngọc Trừng thuộc huyện An Đàm (Nghệ An). Nhà nghèo, ông phải làm nghề rừng, đi kiếm củi, rồi làm gia nhân cày ruộng, chăn trâu cho hào trưởng địa phương.
Sinh thời, Mai Thúc Loan vốn rất khỏe mạnh, giỏi đô vật, học rất giỏi và có chí lớn. Ông mở lò vật, lập phường săn, chiêu mộ trai tráng trong vùng mưu việc lớn. Vợ ông giỏi việc nông trang, nhờ đó “gia sản ngày một nhiều, môn hạ ngày một đông”.
Theo luật lệ nhà Đường, hàng năm dân chúng phải đi phu, làm lao dịch cho chính quyền đô hộ từ 20 đến 50 ngày. Lao dịch vất vả luôn năm, dân tình ta thán. Mai Thúc Loan cùng chung cảnh ngộ, đã hô hào dân phu cùng nổi lên phản kháng bọn quan lại đô hộ vào năm 722. Sau khi làm chủ cả vùng đất Hoan, Diễn, Ái, ông liền tự xưng đế, lấy thành Vạn An (Nghệ An) làm kinh đô. Sử thường gọi ông là vua Đen họ Mai (Mai Hắc Đế).
Sau khi lên ngôi, Mai Thúc Loan còn mở rộng việc giao thiệp nhằm liên kết các nước Champa, Chân Lập và cả Kim Lân (Myanmar ngày nay) để cùng tham gia công cuộc đánh đuổi quân đô hộ nhà Đường (Trung Quốc). Được sự trợ giúp của các nước láng giềng, quân của Mai Hắc Đế tiến ra đồng bằng Bắc bộ đánh chiếm phủ thành, làm chủ toàn cõi An Nam đô hộ phủ (gồm miền Bắc từ Bắc Bộ đến đèo Ngang và một phần đất phía Nam Trung Quốc (tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây)).
Cuộc khởi nghĩa của Mai Hắc Đế có quy mô rộng lớn, thế lực khá mạnh, ảnh hưởng chấn động cả Lĩnh Nam. Ngày nay, tại di tích thành cổ Vạn An (Nghệ An) còn đền thờ ông dựng trên núi Vệ và trong thung lũng núi Hùng. Trong đền còn lưu giữ cuốn Tiên Chân bảo huấn tân kinh có bài thơ tưởng nhớ uy đức của Mai Hắc Đế với nội dung:
“Hùng cứ Châu Hoan đất một vùng,
Vạn An thành lũy khói hương xông,
Bốn phương Mai Đế lừng uy đức,
Trăm trận Lý – Đường phục võ công.
Lam thủy trăng in, tăm ngạc lặn,
Hùng sơn gió lặng, khói lang không.
Đường đi cống vải từ đây dứt,
Dân nước đời đời hưởng phúc chung”.
